Greater Nepal 'Quest of Boundary' - Full Documentary with English Subtitle.

rajan sir Part 1

NALA MAHA LAXMI JATRA 2069

Kantipur Folk - Instrumental Music

उग्रचण्डी नालाका अमूल्य कलात्मक काष्ठकला

नेपाल काष्ठकलामा धनी छ । कलाशास्त्रीका भनाई अनुसार ६४ कला हुन्छन् । तिनीहरुमध्ये एक ललितकला विधामा समेटिएको कला काष्ठकला हो । नेपालमा काष्ठकला प्राचीनकालदेखि नै प्रयोग गरिदैं लिच्छवीकालमा निकै प्रचलित हुँदै मल्लकालमा यसको व्यापक विकास भएको देखिन्छ । पुराना पाटी, पौवा, सत्तल, मन्दिर, विहार, दरबार र घरहरुका झ्यालढोकाहरु, भित्ता तथा तिनमा कुँदिएका आकृतिक, थाम, टुँडाल, दलिन, निदाल, तोरण, मण्डल आदि पुराना काष्ठकलाका उत्कृष्ट नमूना हुन् । यस्ता अमर नमूनाहरु मल्लकालीन समयदेखि अहिलेसम्म पनि केही मात्रामा जीवित अवस्थामा रहेका छन् ।

काभ्रे जिल्लाको उग्रचण्डी नाला शहरका मल्लकालीन उग्रचण्डी भगवती मन्दिर, करुणामय मन्दिर, यस क्षेत्रमा रहेका पाटीपौवा, केही मात्रामा पुराना घरहरुमा रहेका काष्ठ झ्यालहरु हालसम्म पनि देख्न सकिन्छ । नाला क्षेत्रमा रहेका राजकीय दरबार र शहरभित्र पस्ने विभिन्न साता ध्वाकाहरु भने लोप भइसकेका छन् । इतिहासमा उल्लेख भए अनुसार लिच्छवीहरु वैशालीबाट मकवानपुर हुँदै पनौतिबाट नाला हुँदै उपत्यका छिरेका हुन् । उनीहरु कला पारखी भएको हुनाले आपूm जहाँ जहाँ गए, त्यहाँ त्यहाँ आफ्ना कलाका छापहरु छोड्दै गए । लिच्छवीहरु केही समय पनौतिमा रहेर पनि नाला हुँदै भक्तपुर र पाटनमा पनि आफ्नो कलाको प्रदर्शन गरे । हालसम्म पनि नालामा “लिवि छेँ” भन्ने टोल रहे तापनि त्यहाँका लिच्छवीकालीन घर तथा मन्दिरहरुको अवशेषहरु माटोमा विलिन हुन पुगेका छन् । यो बारे आवश्यक खोजी तथा अनुसन्धान गर्नुपर्ने भएको छ । समयसमयमा आउने वातावरणीय परिवर्तन (भूकम्प) र काठको विशेषता आदि कारणहरुले गर्दा लिच्छवीकालीन काष्ठकलाका जीवन्त नमूना अहिले हामी सामु छैनन् । 

लिच्छवीकाल तथा मल्लकालका काष्ठकलाहरु पूर्णतः धार्मिक भावनाबाट प्रेरित भएको देखिन्छ । त्यतिखेर विकसित हुन पुगेका विभिन्न काष्ठकलाका नमूनाहरु शास्त्रीय शैली र धार्मिक घटनासँग सम्बन्धित भएर प्रष्फुटित भएका छन् । नेपाली काष्ठकलामा विभिन्न शैलीको प्रयोग भएको पाइन्छ । विहार शैली, शिखर शैली, आधुनिक शैली आदि विभिन्न मिश्रण पाइन्छ । विहार शैलीमा करुणामय मन्दिर र शिखर शैलीमा उग्रचण्डी भगवती मन्दिरलाई र आधुनिक शैलीमा यहाँ रहेका कलात्मक झ्यालहरु भएका घर तथा पाटीपौवाहरुलाई लिन सकिन्छ ।

मन्दिर तथा घरको छाना अड्याउने काठलाई टुँडाल भनिन्छ । ती टुँडालहरुमा मन्दिर अनुसार सुहाउने विभिन्न देवीदेवताहरुका मूर्तिहरु कुशल कालीगढहरुले आफ्नो दक्षता तथा कुशल काष्ठकला प्रयोग गरिएको पाइन्छ । यसको ज्वलन्त उदाहरण उग्रचण्डी नाला भगवतीको पहिलो तल्लाको अगाडिपट्टिको टुँडाललाई लिन सकिन्छ । उक्त टुँडालमा काठको मूर्ति भए तापनि झ्वाट्ट हेर्दा धातुजस्तो प्रतीत हुन्छ ।

काष्ठकलाको अर्को महत्वपूर्ण नमूना मन्दिरमा रहेको तोरणलाई लिन सकिन्छ । प्रायः जसो तोरण मूल ढोकामाथि तथा कलात्मक झ्यालमाथि राखिने गरिएको पाइन्छ । खासगरी मठमन्दिरको प्रवेशद्वारमा राखिने ‘तोरण’ मा सम्बन्धित देवी वा देवता अर्थात् गृहमा जुन देवी देवताको मूर्ति हुन्छ त्यसैको रुप तोरणको मध्यभागमा अभिव्यक्त गरिएको हुन्छ । जसको उदाहरण भगवती मन्दिरको तोरणलाई लिन सकिन्छ । मध्यभागको वरिपरि ज्वाला, बत्ति वा जालीदार बनाइएका हुन्छन् । पौराणिक जनावरहरुका आकृतिहरु पनि कुँदिएका हुन्छन् ।

काष्ठकलाको उत्कृष्ट कारिगरी ढोकाको चौकोस, ठाम र खापाहरुमा पाइन्छ । त्यसैगरी काष्ठकलाको अर्को नमूनाको रुपमा झ्यालहरुलाई लिन सकिन्छ । मल्लकालमा गो झ्या, पासुका झ्या, सँ झ्या, टिकी झ्या, न्यापाः झ्या, कुँ झ्या, मयूर झ्या आदि झ्यालहरु मन्दिर बाहेक नै सर्वसाधारणका घरहरुमा पाइन्छ । यस्ता झ्याल भएका घरहरुले टोललाई नै शोभा तथा इज्जत बढाई दिन्छ । नाला क्षेत्रमा यस्ता झ्यालहरु टोलैपिच्छे अनगिन्तीरुपमा पाइन्छ । तर पछिल्लो समयमा विस्तारै घरहरुको पुनर्निमाणले यस्ता झ्यालहरु लोप हुँदै गएका उदाहरणहरु प्रशस्त छन् ।

समग्रमा भन्नुपर्दा हाम्रो पुर्खाहरुले छोडेर गएका अमूल्य सम्पदाले हामी काष्ठकलामा धनी भएको पुष्टि गर्दछ । यस्ता पुराना नेपाली काष्ठकलालाई जोगाई राख्न र देश विदेशमा समेत पु¥याउन यसको व्यापक प्रयोग गरेर यसको संरक्षण गर्नु निकै आवश्यक छ । स्थानीय स्वायत्त शासन ऐन, २०५५ ले प्रत्येक गाउँ विकास समिति, नगरपालिका, जिल्ला विकास समिति आदिले आफ्नो क्षेत्रभित्र पर्ने ऐतिहासिक, धार्मिक, पुरातात्विक सम्पदाहरुको संरक्षण गर्नुपर्ने स्पष्ट व्यवस्था गरेको छ तर त्यो व्याख्या केवल कानूनी किताबमा मात्र सीमित रहेको छ । त्यसलाई हामीले सक्रियताका साथ कार्यान्वयन गर्नु पर्दछ । काष्ठकला पर्यटन व्यवसायमा गन्तव्यस्थलका रुपमा परिचित हुँदै आएको छ । मौलिक संस्कृतिको धनी नेपाल आफ्नै किसिमका कलाका कारण संस्कृतिका क्षेत्रमा विश्वमा आपूmलाई चिनाउन सफल भएको छ । त्यसैले काष्ठकलाको व्यापक प्रयोग गरेर आफ्नो कलाको संरक्षण गर्न निकै आवश्यक छ । 

विश्वमा दुर्लभ मानिएको अभिलेख नाला, काभ्रेमा

(उग्रचण्डी नाला गाविस वडा नं.२, टुपिचा टोलस्थित चारकुने इनार छेवैको सानो गणेश (पाषण मूर्ति सहित) को मन्दिरको छानोमा रहेको दक्षिणाभिमुख अभिलेख । यो अभिलेख इँट्टामा कुँदिएको हुनाले अत्यन्त दुर्लभ छ । उक्त अभिलेख नेपाल भाषा प्रचलित लिपिमा लेखिएको छ । सो अभिलेखमा नेपाल सम्वत ७३७ उल्लेख छ । उक्त अभिलेखले जयराम भारो र ................. भारो दुई जनाले इनार अगाडिको गणेशमन्दिर सम्वत ७३७ वैशाख १ गते निर्माण गरेको देखिन्छ ।

अभिलेखको मूलपाठ

१. शुभ ।। श्री श्री तुथि पोर यिनाय जु सं...............
२. अतन देवर दयका ..... जयराम भारो............
३. भारो नेम्हं फुकिजि सश्वकामनाथ ................
४. सम्वत् ७३७ वैसाष शुदि १

साभारः अनामणि अभिलेख संग्रह, नाला, भाग – १ मा अभिलेख संख्या ८ मा संग्रहित

तान्त्रिक परिकार समयबजि

– रत्नप्रसाद श्रेष्ठ

संस्कृति जातिको पहिचान हो । प्रत्येक जातिको आ–आफ्नै मौलिक संस्कृति हुन्छ । प्रत्येक जातिले आ–आफ्नो संस्कृति संरक्षण र सम्वद्र्धन गर्नु आफ्नो जातीय कर्तव्य हो । हाम्रो नेपाली समाज विभिन्न जातीय पूmलबारी मिलेर बनेको छ । नेपाली समाजको सामाजिक संरचना जातिपिच्छे फरक छ । नेपाली समाजको संस्कृति भन्नाले विभिन्न जातजातिको भाषा, भाषी, धर्म, साहित्य, कला, दर्शन, इतिहास आदि विषयको परम्पराको समष्टिरुप मान्नुपर्दछ । संस्कृतिले विभिन्न जातजाति, भाषाभाषी र धर्म आदिको विशेषतालाई चिनाउँछ । ती संस्कृतिहरु सुखमय जीवनयापनको लागि नभई नहुने हुन्छ । यसै सन्दर्भमा नेवारी संस्कृतिमा निकै लोकप्रिय ‘समय्बजि’ लाई लिन सकिन्छ ।

समय् भोय् नेवारहरुको विशेष संस्कृति हो । हुनत समय्को अर्थ यही हो भन्न कठिन छ, तापनि समय् भनेको साधारण रुपले हेर्ने हो भने स्याःबजि (एक प्रकारको च्युरा), हाकु मुस्या (कालो भटमास), पालु कुचा (अदुवाको टुक्रा), ङा (माछा) र वो (बारा) को पञ्च तत्व स्वरुपको तान्त्रिक खानेकुरा हो भन्ने बुझ्नुपर्दछ । स्याःबजि भन्नाले आकाशको प्रतीक, हाकु मुस्या भन्नाले वायुको प्रतीक, अदुवाका टुक्रा तेजको प्रतीक, माछा जलको प्रतीक र बारा पृथ्वीको प्रतीकको रुपमा लिएका छन् । यी पञ्चतत्वयुक्त खानेकुरालाई नेवारी संस्कृतिमा विभिन्न देवदेवीहरुलाई नैवैद्यको रुपमा चढाइन्छ । यी पञ्चतत्वमा अरु तीन प्रकारका खानेकुराहरु उसिनेर तारेको अण्डा, बोडी उसिनेर भुटेको र चिउरा मिसायो भने समय्बजि बन्दछ । आजभोलि यो समयबिजमा अरु विभिन्न खानेकुराहरु पनि समावेश गरिएको पनि पाइन्छ । जस्तैः आलुको परिकार, हरियो सागसब्जीको परिकार, काँचो लसुनको परिकार, काँचो मुछिएको मासु (न्हायागु कँचिला), पोलेको मासु (छुयागु छुयला) आदिलाई समय् भोय् पनि भनिन्छ । समय् सँगै रक्सी र जाँड पनि चाहिन्छ । तर हिजोआज चिया, सर्बत, कोक आदि प्रचलनमा ल्याएको पाइन्छ । भोज र समय् भोय्मा केही फरक छन् । समय् भोय्मा भोजमा जस्तै विभिन्न परिकारहरु पछि थप राख्न ल्याउँदैनन, पहिलै नै राखेको हुन्छ । कुनै कुनै बेलामा चतामारी, स्वारी, मालपुवा, हलुवा आदि पनि समावेश गरिएको हुन्छ । समय्बजि नेवारी पूजाआजामा सबैभन्दा पहिले देवीदेवताको पूजा गरिसकेपछि देवीदेवताको टीका, माला, पूmल लिइसकेपछि प्रसादको रुपमा खाने चलन छ ।

समय्बजि अथवा समय् भोय् खाँदा हुने फाइदाहरु र यसका महत्व, उपयोगिता, सान्दर्भिकता, प्रयोजन, जनविश्वास, लोकप्रियता आदिबारे विस्तृत रुपमा अध्ययन अनुसन्धान गर्नुपर्दछ । नत्र यस्ता तान्त्रिक खानेकुराहरु हाम्रा अग्रजहरुले खानका लागि मात्र नीति नियम बनाएको कदापि होइनन् । यस विषयमा आम नेवारहरुको लागि मात्र नभई सम्पूर्ण नेपालीहरुका लागि एउटा खोजको विषय बनेको छ ।

साभारः ‘काभ्रे टाइम्स’ साप्ताहिक, वर्ष ५, अंक १७, २०५८ साल बैशाख २५ गते मंगलबार

नेपालको पहिलो दूध उत्पादन गर्ने कारखाना

काभ्रेली किसानलाई व्यवसायिक दूध उत्पादनतर्फ आकर्षित गर्ने नेपालको पहिलो झोल दूध उत्पादन गर्ने कारखाना जीर्ण अवस्थामा पुग्दासम्म पनि कसैको ध्यान आकर्षण गर्न सकेको छैन । स्वीस सरकारको सहयोगमा उग्रचण्डी नाला गाविसको चिसापानी टुसालस्थित मुलुककै पहिलो चिलिङ सेन्टरको रुपमा वि.सं.२००९ सालमा स्थापित भएको थियो ।

गरिबी उन्मूलनको पवित्र उद्देश्यले स्थापित उक्त संस्था प्रयोगमा नआएपछि सो कारखाना जीर्ण अवस्थामा पुगेको छ । निर्वाचनको बेलामा मतदान केन्द्रकोरुपमा प्रयोग गरिए पनि हाल यसको प्रयोग भएको छैन । जीर्ण अवस्थामा पुगेको त्यस भवनलाई ऐतिहासिक प्रमाणको रुपमा लिई सम्बन्धित निकाय तथा स्थानीयबासीले फेरि एकपटक मर्मत सम्भार गरी संरक्षण गर्नु नितान्त आवश्यक छ । चिलिङ सेन्टर बन्द भएपछि उक्त कारखानामा रहेका लाखौं मूल्यका मेशिनलाई एउटा संग्रहालयको रुपमा संरक्षण गर्नु सम्पूर्ण नेपालीको कर्तव्य हुन आउँछ ।

भग्नावशेष रुपमा मात्र बाँकी रहेको यस अमूल्य सम्पत्तिलाई बेलैमा संरक्षण र पुनः सञ्चालन गर्नु बुद्धिमानी हुने भएकोले आउँदा दिनहरुमा यसतर्फ यसतर्फ नालावासी तथा सम्बन्धित निकाय चनाखो हुनेछ भन्ने अपेक्षा गर्न सकिन्छ ।

नाला भगवतीका कलात्मक सिंहशार्दूलहरु

हाम्रा प्राचीन मन्दिरहरुमा हामीले गहिरिएर हेर्ने हो भने निकै सुन्दर कलात्मक अभिव्यक्तिहरु प्रशस्त पाउँछौ । ती अभिव्यक्तिहरुलाई पाएसम्म आकर्षक, ओजस्वी, अर्थपूर्ण एवं दार्शनिक गहनता भरिपूर्ण बनाउन हाम्रा हाम्रा बास्तुविदहरु निपुण छन् । ती अभिव्यक्तिहरु धातु, काष्ठ, ढुङ्गा आदिमा कोरेर आफ्ना सीपको गहिरो आध्यात्मिक दर्शन युगौंसम्म रहने गरी अभिव्यक्त गरेका हुन्छन् । ती कलाकारले जतिपनि कलाकृति खोपेका हुन्छन् तिनमा आफ्नैपनको मौलिकता रहनुकोसाथै थुप्रै विशेषताहरु पनि रहेका हुन्छन् ।

यसै सन्दर्भमा नाला भगवती मन्दिरको छानाको कुनाहरुमा छानामुनि सबभन्दा बोझिलो भार उठाएर आफ्नो पुरुषार्थ देखाइरहेका “कूँ सल” लिन सक्छौं । “कूँ सल” नेवारी शव्द हो । यसको अर्थ “कुनाको घोडा” भन्ने बुझिन्छ अर्थात मन्दिरको छानाको बोझिलो भाग उठाउने सर्वशक्तिमान कुना घोडा । यो एउटा काल्पनिक जन्तु हो । यसलाई नेपाली भाषामा सिंहशार्दूल पनि भन्ने गरिन्छ । साँच्चिकै भने हो भने नेपालमा सिंहशार्दूल नभएको मन्दिरै छैन भने पनि हुन्छ । त्यसैले नेपाली बास्तुकलामा यसले एउटा महत्वपूर्ण स्थान ओगटेको छ । यस्ता सिंहशार्दूल भएका हेर्न लायक मन्दिरहरु मध्ये काभ्रे जिल्लाको उग्रचण्डी गाविस नालामा रहेको नेपालका चार प्रसिद्ध भगवती मध्ये एक उग्रचण्डी भगवतीको मन्दिरलाई लिन सक्छौं । यस मन्दिरको पहिलो तल्लाको छानाको मुनि चारवटा कुनाको टुँडालहरुमा अवर्णनीय कलात्मक सिंहशार्दूलहरु रहेका छन् । ती चार सिंहशार्दूलहरु मध्ये दुईवटा भाले र दुईवटा पोथी रहेका छन् । यो जन्तु हेर्दैमा ज्यादै सुन्दर कलात्मक सजीवताले भरिपूर्ण भए तापनि कलाकारले यस जन्तुमा तीनवटा जनावरहरु घोडा, सिंह र बोका एउटै जन्तुमा गाभेर नेपाली बास्तुकलालाई निकै तिखारेको देखिन्छ । यसको अनुहार र शरीरको बनोट धेरैजसो घोडासंग मिल्दोजुल्दो छ भने खुट्टाहरु सिंहसंग र सिंग, आँखा चाहिँ एकदम मताहा बोकाको जस्तो देखिन्छ । यस जन्तुको चारै खुट्टामा पखेटाहरु छन् जसको प्रतिक बायुवेगयुक्त भन्ने हुन्छ । भाले सिंहशार्दूलहरुको यौन चिन्हबाट अन्दाज गर्न सकिन्छ कि यो बडो पुरुषार्थशाली देखिन्छ किनभने त्यस यौन अंगमा साना साना बाँदरहरु अंगालो हालेर बस्दापनि कुनै हलचल भएको देखिदैंन । यसबाट उसको बलवीर्यको अन्दाज हुन्छ । यसको टनक्क परेको सुडौल र सशक्त शरीर देख्ने बित्तिकै यो जन्तुमा अलौकिक शक्ति र सामथ्र्य रहेको प्रतीक हुन्छ । हाम्रा मन्दिरहरुमा रहेका कलाहरुमा प्रतीकको विशेष स्थान छ । यो हुनुमा आध्यात्मिक र दार्शनिक पक्ष गहन हुनु नै हो । 

यस सिंहशार्दूलबारे हाम्रा संस्कृतिका अग्रज ध्रुबकृष्ण ‘दीप’को निचोड अनुसार “यी जन्तुहरु मन्दिरहरुमा बलको प्रतीकको रुपमा मात्र रहेका छैनन्, मन्दिरका दिक्पालको रुपमा पनि रहेका छन् । मन्दिरलाई सम्हाल्ने र यसको समुचित संरक्षण गर्ने अभिप्रायको अभिव्यक्ति यिनीहरुको मुखाकृति र यिनीहरु उभिरहेको मुद्राबाट पनि स्पष्ट हुन्छ । प्रत्येक टुँडालको काम छानाको भारलाई सम्हाल्ने हुन्छ र त्यसकारण टुँडालको काठ बलियो हुनुपर्छ तर एउटा भावुक र प्रतिभाशाली कलाकारलाई त्यो टुँडालको काठ बलियो हुनुले मात्र चित्त बुझेन । अतः उनले त्यो बलियो टुँडालको काठमाथि एक असाधारण अलौकिक बल जन्तुको पनि सिर्जना गरे । कलाकारले सिर्जेको त्यो जन्तुलाई झट्ट हेर्दा त्यो जन्तु केवल काल्पनिक हो भन्ने लाग्दछ । तर त्यस्तो जन्तु हुनै सक्दैन भनेर अविश्वास गर्न कठिन पर्छ नै ।” 

जे होस् हाम्रा यी कलाकारहरु आफ्ना कथा व्यथाहरुसंग विलिन भईसके । बचेखुचेकाहरु पनि विलिन हुने क्रममा छन् । यस्ता कलाधर्मीहरुलाई हामीले बचाई राख्नु नितान्त आवश्यक देखिन्छ । यी कुशल सीपहरु एकपुस्ताबाट अर्कोपुस्तालाई हस्तान्तरण गर्दै र ती कलाकृतिको सही अर्थमा गहन अध्ययन अनुसन्धान तथा सार्वाधिक हितको लागि प्रचारप्रसार र कलाको मर्म बुझ्नु आम नेपालीको कर्तव्य हुन आउँछ । यदि हामी समयमा ब्युँझिएनौ भने पक्कै पनि यसले राम्रो संकेत गरेको देखिदैंन । 

Nala Village

Nala Villagewww.hinepaloverseas.com

Gods of Nala

newari song

मस्तिष्कमा बाँचेको नाला

चवन्न सालको पहिलो दिन । तदनुसार २०५४ साल वैशाख १ गते आइतबार । सबेरै शुभकामनाका डिङ्गर सम्वृद्धिका कोसेलीहरु मझेरीमा, दलानमा अनि आँगनमा पनि । वसन्तको मध्याह्न्न । सिरिसिरी हावा । नित्य नवीव चिरन्तन आनन्द । उत्साह र उपमङ्गका उल्लासमय लहर । प्रकृति र जीवनबीचको अनुपम सानिध्य । आकाशमा टालाटुली बादल । बाँकी स्वच्छ सफा नील गगन । वरिपरिका बगे.चामा चराहरुका मधुर कूजन । वसन्तको कोकिलको मीठो स्वर । घरिघरि कुक्कु चराको मधुर आवाज । त्रिपन्न सालका अन्तिम दिनमा रिसाइसकेकी प्रकृति हँसिली खुसिली । मुसुक्क मुस्काएकी । थोरै लजाएकी । यही प्रकृतिमय दुनियाँसँगै हजुरबा (पूर्णप्रकाश नेपाल ‘यात्री’) र नाति (दुर्गाप्रसाद नेपाल) नौ बजेर चालीस मिनेटका घडीमा बाहिरियौं । हामीलाई एघार बजे सभागृह पुग्नु थियो । तोकिएको समयमा उपस्थिति हाम्रो अनिवार्य सर्त हो । दश बजे महाङ्काल पुग्यौं । रत्नपार्कका लागि बस लागिरहेको रहेछ । हामी बसमा उक्लिएर देब्रेतिर तेस्रा सिटमा बस्यौं । बसमा घुँइचो थिएन । त्यहाँ सरस्वती पन्तसँग भेट भयो । नयाँ वर्षको पहिलो दिन भएकोले शुभकामना बाँड्न विलम्ब गरिएन । उनी पाँचौ सिटमा बसिन् । उनका सिटमा उनैसित आएकी अपरिचित बहिनी पनि थिइन् । बस गुड्यो । हामी चढेको बस दुङ्दुङ्ती धूलो उडाउँदै चुच्चेपाठीतर्फ बढ्यो । अव्यवस्थित शहरीकरण र अनियन्त्रित जनसंख्याका कारण प्रदूषित र कुरुप बनाइएको शहर अवलोकन गर्दै ठीक एघार बजे हामी बसपार्क पुग्यौं ।

हाम्रा गोडा राष्ट्रिय सभागृहतर्पm बढे । तीन मिनेटमा सभागृह अगाडि पुग्यौं । हाम्रो भेट प्रसिद्ध साहित्यकार जनकलाल शर्मासँग भयो । हजुरबाले जनकलाल शर्मासँग मलाई चिनाउनु भयो । ‘भूमिकै भूमिका’ पढेर म आजभन्दा आठ वर्ष अगाडि जनकलाल शर्माका खोजीमा थिएँ । उनको स्पष्ट तार्किक र अनौठो भाषिक संरचनाका कारण उनीदेखि म प्रभावित थिएँ । त्यसदिन उनलाई भेट्दा मलाई ढुङ्गो खोज्दा देउता मिले भैंm भयो । हामी कछुवाका गतिमा अगाडि बढ्यौं । हाम्रा आँखा ‘सुनकोशी साहित्य प्रतिष्ठान’ अङ्कित तुलमा परे । हामी बसभित्र पस्यौं । दुगुर्दै साहित्यकार कृष्णप्रसाद पराजुली आए । उनी हतारहतार बसभित्र पसेर आजका दुलहा कता छन् भन्दै पूर्णप्रकाश नेपाललाई शुभकामना टक्रयाउन पुगे । जनकलाल शर्मा र म क्याबिनको पछिल्लो सिटमा बस्यौं । शर्मा असजिलोसँग झ्यालपट्टि बसे । म ढोकापट्टि बसें । मेरा छेउमा साना भाइ थिए तर परिचय भएन ।

बस एघार बजेर पैंतीस मिनेट जाँदा छुट्यो । हामीसँग दुइटा बस र एउटा जिप थिए । हाम्रा बसका अगाडि जिप लाग्यो । हामी क्रमानुसार बीचमा प¥यौं । हामी भद्रकाली, सिंहदरबार, माइतीघर, बबरमहल, बिजुलीबजार, नयाँ बानेश्वर, मीनभवन, तीनकुने, कोटेश्वर, कौशलटार, गठ्ठाघर, ठिमी, सल्लाघारी, सूर्यविनायक, साँगा, बनेपाको त्रिभुवन पार्क हुँदै उत्तरतर्फ लाग्यौं । हामी कच्ची सडकैसडक नाला पुग्यौं । नाला चारैतिर हरिया गहुँ साँचेर झुरुम्म घरमा मुस्काएको रहेछ । भर्खरै नगर भएर मुस्काएको रहेछ । स्वच्छ प्रकृति र हरिया लहलह झुलेका गहुँका फाँटले नाला सिँगारिएको रहेछ । हामी बाह्र बजेर एकाउन्न मिनेट जाँदा नालाको माटो कुल्चिन पुग्यौं । काभ्रेलीहरु हाम्रा स्वागतार्थ सडकमा लाम लागेर बसेका रहेछन् । पञ्चकन्याले राता टीका लगाएर, धजाको माला लगाइदिएर अनि लालीगुँरास र सुनाखरीका पूmल हातमा राखिदिएर हार्दिक स्वागत गरे । मुख मिठासका लागि सुन्तलाका दाना दिए । आत्मीयता र सौहार्दका लागि अमृतमय निश्छल वाणी थिए । सहजता, सरलता काभे्रलीमा अचम्मको पाइयो ।

हामी पंक्तिबद्ध भएर अगाडि बढ्यौं । हाम्रो ताँतीलाई काभ्रेलीहरुले माथिबाट एकतमासले हेरिरहेका थिए । मैले अलिमाथि पञ्चैबाजाको आवाज सुने । गोबद्र्धनपूजालाई सोधें, यहाँ त बिहे जस्तो छनि ? मित्रले मलाई पनि त्यस्तै लाग्यो भने । हामी बाजागाजासहितका टोलीका पछि लाग्यौं । त्यस टोलीले हामीलाई पूरै नाला घुमायो । नालाका परिक्रमाका क्रममा अन्वेषक पूर्णप्रकाश नेपाल यात्रीका मुखारविन्दबाट लिच्छविहरु पनौतिबाट नाला आई राज्य गरेको र भक्तपुर आएको ऐतिहासिक रहस्य खुल्यो । ठाउँठाउँमा मठमन्दिर रहेछन् । एक दुइटा मन्दिरमा आधुनिक मार्बल टाँसिएको भेटियो । संरक्षणताका नाउँमा हाम्रा सांस्कृतिक सम्पदा र पुरातात्विक महत्ता आधुनिकतामा छोपिएको महसुस भयो । आधुनिकताका नाउँमा प्राचीनता र आदिमताको उपहास गरेजस्तो लाग्यो । जे होस्, प्राचीनतामा बाँचेको, आधुनिकतामा हाँसेको र लिच्छिविका बुद्धिले साँचेको नाला म जस्ता मानिसका लागि बढ्न बाँकी महाभारत नै रहेछ ।

हाम्रो साहित्यिक जुलुस नाला नगर परिक्रमा सकेर चण्डेश्वरी माध्यमिक विद्यालयको द्वारमा पुग्यो । द्वार सानो । अँध्यारो अँध्यारो । बिस्तारै बिस्तारै हामी विद्यालयका प्राङ्गणमा पुग्यौं । वसन्त काव्यगोष्ठी तथा स्रष्टा सम्मान समारोहको आयोजना त्यही प्राङ्गणमा रहेछ । प्राङ्गणभन्दा मञ्च लगभग तीन फिट अग्लो । मञ्च भावनात्मक सम्पन्नताले सिँगारिएको । साहित्यिक जागरणले रौसिएको । प्राङ्गणमा पचासदेखि सयसम्म प्लाष्टिकका कुर्सीहरु राखिएका । काठमाडौंबाट गएजति प्रायः कुर्सीमा बसेका । प्राङ्गणमा खचाखच श्रोता र दर्शकहरु । प्राङ्गणमा बस्ने भन्दा उभिने ज्यादा । प्राङ्गणमा नअटाएर मानिसहर विद्यालयका झ्याल र छानाबाट हेर्नेहरुको संख्याको लेखा लगाउन हम्मे थियो । साहित्यिक कार्यक्रममा यसप्रकारको तन्मयता मनोमयता । सबै प्रफुल्ल थिए ।

कार्यक्रम एक बजेर तीस मिनेट जाँदा सुरु भयो । उद्घोषक सुनकोशी साहित्यिक प्रतिष्ठानका कोषाध्यक्ष कृष्ण सुवेदी छानिए । तीखो स्वरमा मीठो शुभकामना बाँडे कृष्ण सुवेदीले । मञ्च स्तव्ध थियो । उद्घोषकले निख्खरो नेपाली जीवनको सुरिलो स्वरमा केशव बडाललाई मञ्चमा निम्त्याए । कमल दीक्षित, जनकलाल शर्मा र धुँस्वा सायमी विशिष्ट अतिथि भए । सम्मानका सूचीमा रहेका पूर्णप्रकाश नेपाल, ठाकुरप्रसाद मैलानी र लीलासिंह कर्मामध्ये साहित्यकार कर्मा मञ्चमा देखिएनन् । प्रतिष्ठानका अध्यक्ष कृष्णप्रसाद पराजुल सभापति भए । मञ्चमा राजेन्द्र सुवेदी, घटराज भट्टराई, गोपीकृष्ण शर्मा, विष्णु प्रभात प्रभृत्ति समालोक देखिन्थे । कविहरुको प्रतिनिधित्व भरतराज पन्त र रमेश खकुरेलले गरेका थिए । कार्यक्रमको शुरुवात नेपाली शैलीमा भयो । केशव बडालले पानसमा बत्ती बालेर कार्यक्रम शुरु गरे र सभापतिले संस्थाको प्रतिवेदन पेश गरे । नाच, गान र चोखो मीठो जनताको लय सापटी मागेर पराजुलीले आगन्तुकहरुलाई स्वागत गरे । वाणी कौशल र सिद्धहस्त जनजागृतिका कलम पराजुलीको मीठो कवितामय संस्थागत प्रतिवेदन हृदयग्राह्य बन्यो ।

कार्यक्रम तीन चरणमा बाँडियो । सुरुमा स्रष्टाहरुको सम्मान थियो । समालोचक घटराज भट्टराईले क्रमशः पूर्णप्रकाश नेपाल, ठाकुरप्रसाद मैनाली र लीलासिंह कर्माको व्यक्तिवृत्तान्त बताए । समालोचक भट्टराईले पूर्णप्रकाश नेपालले सृजनात्मक नेपाली साहित्यमा उल्लेख्य अविस्मरणीय देन पु¥याएकाले उनलाई ‘सृजना’ सम्मानले सम्मानित गर्न आँटिएको विचार व्यक्त गरे । आधुनिक मूर्तिकलाका क्षेत्रमा पु¥याएको योगदान स्मरण गरेर मूर्तिकार ठाकुरप्रसाद मैनालीलाई ‘स्रष्टा’ सम्मान दिन लागिएको र लोकसाहित्यका क्षेत्रमा चिरस्मरणीय योगदान पु¥याएवापत साहित्यकार लीलासिंह कर्मालाई ‘साधना’ सम्मानले सम्मानित गर्न आँटिएको विचार समालोचक भट्टराईको थियो । वरिष्ठ साहित्यकार कमल दीक्षितले अन्वेषक पूर्णप्रकाश नेपाललाई, उपन्यासकार एवं प्राज्ञ धुँस्वा सायमीले आधुनिक मूर्तिकार ठाकुरप्रसाद मैनालीलाई र प्रसिद्ध साहित्यकार जनकलाल शर्माले लीलासिंह कर्माका प्रतिनिधिलाई दोसल्ला ओढाएर अनि हातमा उपहारस्वरुप दोसल्ला चढाएर भव्य समारोहबीच राष्ट्रिय प्रतिभाहरुलाई सम्मान गरे । उद्योग तथा वाणिज्य मन्त्री केशव बडालले सम्मानित प्रतिभाहरुलाई साधना अनुरुप मूर्ति उपहार र अभिनन्दन–पत्र दिए । कार्यक्रम भवनात्मक रुपमा उच्च थियो । प्रशंसनीय थियो । गराइको शैली अनुकरणीय थियो । वास्तवमा यस्तो गरिमामय काम गरेवापत सुनकोशी साहित्यिक प्रतिष्ठानलाई, त्यस प्रतिष्ठानमा रहेका पदाधिकारीहरुलाई अनि राम्रो रचना र मीठो नेपालीका सर्जक कृष्णप्रसाद पराजुलीलाई धन्यवाद नदिईरहन सकिदैंन । हामीसंग अरु के छ र ? वश, धन्यवादको रुखो शब्द । नेपालीको सजिलो प्रशंसा ।

दोस्रो चरणमा ‘गगन विरही’ को ‘हिउँदको पूmल’ घुम्तीखोली गरी विमोचित । कार्यक्रमकै ढङ्गमा पूर्णतः नयाँ परिपाटी । आधुनिक शब्दमा भन्दा पूर्णतः प्रगतिशील थियो । रिवन काटेर उद्घाटन गर्ने सामन्ती संस्कारको अनुकरण त्यहाँ थिएन । पाँचतारे होटलमा ह्विस्की र ब्रान्डीका सिसी फोर्दै चिल्लन थालीमा रेसमी कागजले ‘हिउँदको पूmल’ कैद बनाइएको थिएन । नेपाली आमाहरु, दिदीहरु र नेपाली बहिनीहरुको हातको गहना नाङलो थियो त्यहाँ । रातो साधारण कपडामा बेरिएको थियो पुस्तक । विमोचनको नयाँ नमूना थियो त्यो । समालोचक गोपीकृष्ण शर्माले ‘हिउँदको पूmल’ बारे बोले । तेस्रो चरणमा वसन्त काव्यगोष्ठी सुरु भयो । अर्जुन पराजुलीले मीठो कविता वाचन मात्र गरेनन्, सामाजिक राजनैतिक विसङ्गतिमाथि औंला ठड्याए । कृष्ण सुवेदी हतारिए । नहतारिउन पनि किन ? दुई बस मान्छेलाई काठमाडौं ल्याई पु¥याउनु पर्ने । रामप्रसाद ज्ञवालीलाई माइक सुम्पेर कृष्ण सुवेदी स्रोता बन्न पुगे । कवितात्मक आलाप झर्कोलाग्दो नहास् भन्नका खातिर बीचबीचमा लोकनृत्य समाविष्ट थिए । लोकनृत्यले कार्यक्रममा रोचकता थपेको थियो । मन्त्रीको भाषणले साहित्यकारहरुमा जोस थपेको थियो । कविहरुले जनताको बोलीमा जनताको जीवन लेख्नुपर्ने राय मन्त्री बडालको थियो । वास्तवमा कवि–कलम भनेको परिवर्तनको द्योतक हो । सात साल ल्याउनमा देवकोटा र रिमालको कलम सशक्त बन्यो । २०४६ सालको जन क्रान्तिकारी कार्यक्रम सफल बनाउन कवि–लेखकहरु हात बाँधेर बसेनन् । उनीहरुकै सक्रियता स्वरुप देशले बहुदल पायो । जनताले अधिकार पाए । स्वतन्त्रता पाए । गगन विरही ओलाङचुङ्गोला पुगे । धुँस्वा सायमी, नम्रता गुरागाईले मीठो कविता सुनाए । नवराज कार्की, सृजना दुवाल, श्याम खनाल कविता सुनाउन पछि परेनन् । अच्युतरमण अधिकारी, भरतराज पन्त, शीला पन्त, नरेन्द्र परासर, गोविन्दबहादुर थापा गद्यपद्यका कवि कोकिल बनेर प्रकट थिए । भरतराजले त तीन तीनवटा कविता कण्ठै सुनाए । कति आएको ? मुहानबाट पानी छुटे झैं भरतराजका मुखबाट कविता छुटेका । विचित्रका प्रतिभा रहेछन् कवि भरतराज पन्त त ।

लेखनाथसँग दाँज्दै रामप्रसादले पूर्णप्रकाशलाई बोलाए । उनले मञ्चमा आएर पाँच मिनेट बोले । नालाबारे बोले । ऐतिहासिक तथ्य बोले । नालाको गौरव बोले । नालावासीहरुलाई इतिहास दिएर भक्तपुरे भन्दा जेठा बनाए पूर्णप्रकाशले । उनी बोलेर, लेखेर थाक्ने प्रतिभा थिएनन् । उनले नालाप्रति कविता सुनाए र मञ्चमा थचक्क बसे । विष्णु प्रभात मीठो जनताको बोली लिएर आए । उनको कवितात्मक आलापले सबैलाई द्रवीभूत पारेको हुनुपर्छ । भगवती अर्याल, त्रिलोचन आचार्य, गौरी रिजाल, धरणीधर अधिकारी, शिव प्रणव, ओमवीरसिंहले पनि कविता सुनाए । अन्तिम कविका रुपमा रमेश खकुरेल आए । तपाईलाई अवश्य अवगत हुनुपर्छ आधुनिक आशुकवि रमेश खकुरेल । उनी नेपाली साहित्यका बहुमखी प्रतिभा हुन् । उनको विशेष लगाव कविता र गीतमा देखिन्छ । उनले कविता भनेनन् । उनले खैजडी बजाएर व्यङ्ग्यात्मक विद्रोहात्मक सुधारात्मक अभिव्यक्ति मिसिएको गीत गाए । उनका गीतमा सबै मग्न भए । नम्रता गुरागाईले कवितावाचन कार्यक्रम सकिएको जानकारी गराइन् । सुनकोशी साहित्य प्रतिष्ठानका अध्यक्ष एवं वसन्त काव्यगोष्ठी तथा स्रष्टा सम्मान समारोहका सभापति तथा नेपाली मुटुका लेखक कृष्णप्रसाद पराजुलीले सभा विसर्जन गरे । अच्चम्म, के भयो भने कोषराज न्यौपाने, प्रह्लाद पोखरेल, हरि मञ्जुश्री, बमबहादुर जिताली जस्ता थुप्रै कविहरुले कविता सुनाउन पाएनन् । यसको दोष कार्यक्रम आयोजकलाई दिन मिल्दैन । सञ्चालिकालाई त झन दिनै मिल्दैन । तपाईहरु रिसाउनु हुन्न भने म यसको दोषी भन्न सक्तछु । सुन्नुहोस् ल म भन्छु, यसको दोषी समय हो । समयमाथि कारवाही हुनुपर्छ । तर कसले गर्ने ? कुन निकायले गर्ने ? छोडौं यो गन्थन ।

पख्नुहोस् है म तपाईलाई कार्यक्रमका प्रमुख अतिथिका बारेमा अलिकति भनेर मात्रै विदा दिन्छु । मैले कार्यक्रमका अतिथिका बारेमा अघि नै आँखा झिम्काइसकेको छु । जुँगा चल्यो कुरा बुझ्यो भने झैं  तपाईले बुझिसक्नु भयो । कार्यक्रमका प्रमुख अतिथि उद्योग तथा वाणिज्य मन्त्री केशव बडाल । एमालेका नेता । काभ्रेलीका माननीय परन्तु उनी सबैका साझा थिए । प्यारा थिए । उनको मुख नपखालिए बाल–कपोलमा टाँसिन पछि परेको थिएन । उनका हातलाई कुर्सीले अँठ्याएको थिएन । अबेरको सङ्केत पाँचतारे होटलले दिएको थिएन । उनका निधारमा रहेको ठाडो रातो रङ्गले वीरहरु र शहीदहरुको बलिदान स्मरण गराइरहेको थियो । घृणित विभाजित मानसिकतालाई एकतामा बाँध्ने क्रान्तिकारी अभिमानको सन्देश फिँजाइरहेको थियो । सामाजिक र सांस्कृतिक क्रािन्तमा क्रियाशील हुन हौस्याइरहेको थियो । राष्ट्रिय गौरव जातीय स्वाभिमानको प्रतीक उनको निधारको टीको थियो । माझिएको मीठो नेपाली भाषा उनका मुखमा थियो । मुटुमा थियो साहित्यकार जनताका साथी भएकोले जनताका गीत, कथा, व्यथा, शोषण, उत्पीडन साहित्यकारले कलमको साथी बनाउनु पर्ने राय उनको थियो । यो कुनै भावुक आदर्शवादी लहर होइन । यो त प्रगतिवादी साहित्यको मूल प्राण हो । सामन्ती संस्कारमा हुर्किएको साहित्यिक परिपाटीका विरुद्धमा आएको वुलन्द आवाज हो । बडालले साँचो साहित्यका विकासमा कवि–लेखकको कलम दरिनुपर्ने आशय व्यक्त गरेर हामीलाई दिनुसम्म हौसला दिए । साहित्यकारहरुलाई उत्साह र उमङ्गले भरिदिए उनले । साहित्य लेख्नु पनि केही रहेछ जस्तो लाग्यो उनको भाषण सुनेर ।

हामी ६ बजेर तीस मिनेटका समयमा नालालाई विदा गरेर काठमाडौं हानियौं । हामी चढेका बसमा रसिक साहित्यकारहरुको भीड भएकाले मञ्च नपाएका कविहरुले अजस्र कविताधारा बगाए । भरतराज पन्त र रमेश खकुरेलमा अद्भुत काव्यकारिता रहेछ । कोषराज पनि कम रहेनछन् । कविताको जवाफ कविता मै दिन्थे कोषराजले त्यहाँ । कमलमणिले उनलाई आशुकवि नै भने । वास्तवमा बसभित्रको साहित्यिक वातावरणलाई चाहिँ कोषराज–यात्रा भने केही फरक पर्दैनथ्यो । कृष्ण सुवेदी पनि उद्घोषण गरेर अघाएका थिएनन् । प्रह्लाद पोखरेल नपत्याउँदोसँग उत्कृष्ट कविता भन्न पनि पछि परेनन् । बसको वातावरण कवितामय भएको थियो । बस नै कवि बन्ला जस्तो । यही रमाइलै रमाइलामा बैशाख १ बित्यो । नयाँ वर्षमा सबैलाई यस्तै साहित्यिक उत्साह, उमङ्ग र केही गरौं भन्ने प्रतिवद्धता मिलोस् भन्ने शुभकामना त्यस दिनको शुभकामना थियो । नयाँ वर्षमा गरिएको प्रण थियो । म पनि यही प्रण गर्दै नालालाई विदा गर्न पुगें ।

(साभारः “साथी” मासिक, वर्ष १३, अंक २, जेष्ठ २०५४, लेखकः दुर्गाप्रसाद नेपाल)

सिद्धार्थ गौतम बुद्ध ४ महिना नालामा ध्यानमा बसेका थिए

नेपालमण्डल अर्थात काठमाडौं उपत्यकामा अवस्थित स्वयम्भू महाचैत्यको दर्शनार्थ नेपाल आएका सात प्राचीन बुद्ध विपश्वी बुद्ध, शिखी बुद्ध, विश्वम्भू बुद्ध, क्रकुच्छन्द बुद्ध, कङ्कमुनि बुद्ध, कनकमुनि बुद्ध र शाक्यमुनि बुद्ध हुन् । शाक्यमुनि बुद्ध आफ्नो पूर्वावतारको दर्शन गर्न काभ्रेको दाप्चास्थित नमोबुद्ध पुग्नुहुँदा बाटोमा पर्ने नाला देशको करुणामय लोकेश्वर विहारमा चार महिना ध्यान बस्नु भएको जनश्रुति छ ।

अर्को जनश्रुति अनुसार पनौति देशका राजकुमार महासत्वले अशक्त डमरु जन्माएकी बघिनीलाई आफ्नो शरीरको मासु आफैले काटी खुवाएपछि महापरिनिर्वाण प्राप्त गर्नु भएको थियो । यही पूर्वजन्मको स्मरण ध्यानमार्फत ज्ञात गर्न भगवान गौतम बुद्धले नालामा चार महिना ध्यान बस्नुपरेको थियो भने आफ्नै पूर्वजन्मको महान् त्यागको कदर गर्दै गौतम बुद्धले समेत राजकुमार महासत्वलाई नमोबुद्ध भनी नाला देशबाटै वन्दना गर्नु भएको थियो । यही कारण आज पर्यन्त काभ्रेको दाप्चाको राजकुमार महासत्व चैत्यलाई नमोबुद्ध भनिन्छ।

अर्को प्रख्यात लोकोक्तिनुसार नालंगा ग्राम पछाडिको खुला डाँडा किराँतकालमा पिचाश आत्माले खेल्ने ठाउँ थियो । पिचाश आत्माको बसोबासस्थल भनी थाहा नपाई बनेपाका राजा दीर्घरथले आफ्नो अष्टमी व्रत सोही नाला डाँडामा बस्न पुगेछन् तर उनको ब्रतमा पिचाश आत्माले अनेक तरहबाट भांजो हाल्न थालेपछि ब्रत रक्षार्थ राजा दीर्घरथले करुणामय लोकेश्वर र देवी भगवतीलाई एकसाथ आह्वान गरेछन् ।

करुणामयको आज्ञानुसार देवी सुधर्म भगवतीले पिचाश आत्मालाई दमन गरी राजा दीर्घरथको अष्टमी व्रतलाई निरन्तरता दिनुकासाथै नालावासीको समेत रक्षा गरिदिएछन् । त्यसैले नालादेशमा अहिले पनि करुणामय र भगवतीको महिमा एकसाथ गाइन्छ भने दुबै देवस्थलमा एकसाथ जात्रा गर्ने पूजा गर्न जाने परम्परा छ पाइन्छ ।

(साभार ः नेपाल मण्डल सम्पदा, लेखक पदम श्रेष्ठ)

नाला र बनेपा जोड्ने बाटोमा लघु औद्योगिक क्षेत्र स्थापना गर्नु जरुरी

नाला र बनेपा जोड्ने बाटो करीब ३ कि.मी. छ । यस ३ कि.मी दूरी भित्र आजभोलि विभिन्न उद्योगहरु स्थापना हुने क्रम जारी छ । यस क्षेत्रमा लघु औद्योगिक क्षेत्र बनाउन यस क्षेत्रका उद्योगहरुले पहल गर्नु पर्ने देखिन्छ । यहाँ उद्योगहरु स्थापना गर्ने क्रम बढ्नुको कारण बाटोको सुविधा, काठमाडौं सम्म आफ्नो उत्पादन पु¥याउन सजिलो भएकोले, टेलिफोन, बिद्युत, कामदारको उपलव्धता तथा सुरक्षा आदि कारणले गर्दा दिनानुदिन उद्योगहरु स्थापना हुने क्रम जारी छ ।

हालसम्म यस क्षेत्रमा ग्यास उद्योगहरु, चप्पल उद्योग, प्लाष्टिक उद्योग, बिस्कुट उद्योग, फर्निचर उद्योग, बेकरी उद्योग र पशुपंक्षीको औषधी उद्योगहरु स्थापना भईसकेका छन् । यसले देशको अर्थतन्त्रमा पनि सकारात्मक भूमिका निर्वाह गरेको छ । यस क्षेत्रहरुको उद्योगमा करीब १० अर्ब भन्दा बढी लगानी भईसकेको छ । ती उद्योगहरुबाट करीब ८०० जनालाई रोजगारी र अप्रत्यक्षरुपमा अन्य ३००० जनालाई अप्रत्यक्ष रोजगारी दिईरहेको देखिन्छ ।

यस क्षेत्रमा औद्योगिक वातावरण निर्माण गर्न, भविष्यको लागि औद्योगिक संरचना तयार गर्न, आउँदा दिनहरुमा हुने कमीकमजोरीहरु हटाउन, औद्योगिक सुरक्षा निर्माण गर्न, स्वस्थ प्रतिस्पर्धा निर्माण गर्न, यस क्षेत्रको केही मात्रामा भएपनि बेरोजगारी हटाउन, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा आफ्नो उत्पादन पु¥याउन, औद्योगिक नीति निर्माण गर्न, यस क्षेत्रको हकहित र व्यवस्थापन सहल र सुलभ गर्न, राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा टेवा दिन यस भेगका उद्योगहरुको एउटा कमिटी निर्माण गरी “काभ्रे बनेपा नाला लघु औद्योगिक क्षेत्र” स्थापना गर्नु पर्ने जरुरी देखिन्छ । यसको लागि यस भेगका उद्योगहरु र काभ्रे उद्योग वाणिज्य संघ मिलेर गृहकार्य अगाडि बढाउनु पर्ने आवश्यक छ ।

आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटक आकर्षणको सम्भावना बोकेको गाउँ उग्रचण्डी नाला गाविस

नाला गाविस धार्मिक पर्यटक तथा कृषि पर्यटकको लागि पनि प्रचुर सम्भावना बोकेको छ । नेपालका प्रसिद्ध चार भगवतीहरुमध्ये एक उग्रचण्डी भगवती रहनु र नेपालको चार प्रसिद्ध करुणामयहरुमध्ये एक श्रृष्टिकान्त लोकेश्वर रहनुले पनि धार्मिक पर्यटनको सम्भावना बोकेको देखिन्छ । कृषि क्षेत्रमा पनि काभ्रेका अन्य गाविसभन्दा भिन्न कृषि प्रणाली तथा मेहनती भएको पाइन्छ । नेपालको पहिलो दुध चिस्याउने केन्द्र पनि यस क्षेत्रमा रहेको छ । हाल यसलाई पुनः सञ्चालन गर्नु पर्ने देखिन्छ । च्यवान ऋषिले तपस्या गरेको ठाउँ, पाँच पाण्डवहरुको गुप्तवास बसेको ठाउँ आदि विभिन्न कारणहरुले यस क्षेत्रलाई धार्मिक पर्यटनको लागि विकास गर्नुपर्ने देखिन्छ । यसको लागि स्थानीयवासीहरुले महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्नुपर्ने दखिन्छ । गाउँले संस्कृति, स्थानीय रीतिरिवाज रहनसहनदेखि भौगोलिक वातावरण, सामुदायिक जीवनशैली लगायतमा रुचिराख्ने जो कोही पनि एकपटक पुग्न्र पर्ने ठाउँ हो ।

यस क्षेत्रको पर्यटन प्रवद्र्धनका लागि स्थानीय तवरमा होम स्टे खोल्नु पर्ने, यस क्षेत्रमा एउटा समिति बनाई पर्यटकीय गतिविधि बढाउन प्रवद्र्धनात्मक अभियान समेत सञ्चालन गर्नु पर्ने देखिन्छ । यस गाविसको पर्यटकीय तथा धार्मिक गतिविधि बढाउन र प्रवद्र्धन गर्न स्थानीयवासीहरुले नै अभियानको रुपमा कार्यक्रमहरु सञ्चालन गर्नुपर्ने देखिन्छ ।

ugrachandi bhagawati ,nala

Nala Karunamaya

Ugrachandi nala v.d.c.,kavre

नालाको शिवदेव द्वितीयको पालाको अभिलेख

भक्तपुरभन्दा दुई कोष जति पूर्वपट्टि नाला शहर छ । त्यहाँ लगनटोलमा भगवतीको मन्दिर अगाडि ढुङ्गेधारा छ जसको दाँयापट्टिको पर्खालमा टाँसिइरहेको सानो जलद्रोणी जस्तो ढुङ्गामा यो अभिलेख कुँदिएको छ । सो अभिलेख कुँदिएको भाग १९ अङ्गुल लामो, चार अङ्गुल चौडा छ । यहाँ सम्वत् ११८ कुँदिएको छ ।

“अभिलेख–संग्रह” ५ भागमा संशोधन मण्डलद्वारा यो छापिएको छ।  

मूलपाठ
१. ऊँ सम्वत् ११८ जेष्ठ शुक्लदशम्याम् राजाधिराज श्रीशिवदेवस्य राज्यम् 
२. उपरिमनालङ्गग्रामस्योपभो (गा) थर्मतत्रैव ग्रामाधिवासी हुँध्रुवशीलस्य, 
३. तद्भ्राता हूंअणङ्गशोलसहितेन पुण्याधिकार प्रणाली कृता ।  

अनुवाद
ऊँ सम्वत् ११८ ज्येष्ठ शुक्लदशमीको दिन महाराधिराज श्रीशिवदेवको राज्यमा उपरिम नालङ्गग्रामको भोगचलनको लागि त्यही ग्राममा बस्ने हूँ ध्रुवशील र तिनका भाई हुँ अनङ्गशीलले समेत यो पुण्य दिने धारा बनाएका हुन् ।  

व्याख्या
नालङ्गग्राम (नाला) मा बस्ने हुँ ध्रुवशील र उनका भाई हुँ अनङ्गशील मिली सम्वत् ११८ मा धारा बनाएको कुरा यस अभिलेखमा उल्लेख गरिएको छ । त्यसबेला गद्दीमा राजा शिवदेव थिए भन्ने कुरा यसबाट थाहा पाइन्छ । नाला भगवती मन्दिरको अगाडिको वर्तमान ढुङ्गेधारा नै हुँ ध्रुवशील र हुँ अनङ्गशीलले बनाएका हुन् भन्ने कुरा यो अभिलेख यहाँ पाइएको हुनाले थाहा पाइन्छ ।

साभारः नालादेशको परिचय–२०५०, डा.ज्ञानलाल श्रेष्ठ, जीतलाल श्रेष्ठ

नालाको विस्मृतिका गर्भमा लुकेर रहेको सुरुङ्ग

– रत्नप्रसाद अनामणि श्रेष्ठ

उग्रचण्डी नाला–२, टुपिचाटोल

नालाको सांस्कृतिक इतिहास पनि संसारका अरु प्राचीन ठाउँहरुको इतिहास जस्तै अनेक मन्दिर, देवालय, ढुङ्गेधारा, स्तुप, डबली, इनार, पाटीपौवासँग अनगिन्ती कथा, किंवदन्ती र पौराणिक क्रियाकलापहरुले भरिपूर्ण छ । यहाँका जनमानसमा तथा वरपरका गाउँ र नगरहरुमा समेत ती कुराहरुले गहिरो छाप पारेता पनि पुरातात्विक प्रमाणहरुका अभावले तिनीहरुको बैज्ञानिक पुष्टि हुन बाँकी रहेको छ ।

नाला शहर प्राचीन कालदेखि हालसम्म पनि नेवार जातिले बसोबास गरेको एक विशुद्ध नेवारी बस्ती हो । यहाँ रहेको पुरानो सुरुङ्गलाई साँच्चिकै बैज्ञानिक ढङ्गले उत्खनन र अनुसन्धान गर्ने हो भने हजारौं वर्ष अघिका मानव सभ्यताको इतिहास अब उज्यालो पार्न नसकिएला भन्न सकिन्न । यस्ता उत्खनन कार्य जारी गर्ने हो भने त्यहाँ रहेका प्राचीन सभ्यताका अवशेषहरुद्वारा आजसम्म पनि नसुनिएका, अज्ञात, विस्मृतिका गर्भमा लुकेर रहेका अनगिन्ति अमूल्य चीजहरु भेटिने आशा गर्न सकिन्छ, जुन बस्तुले आजको बैज्ञानिक युगका पुरातत्वविद तथा मानवशास्त्रका विद्वानहरुले पनि जिब्रो टोक्नु पर्ने हुन्छ । सुरुङ्ग रहेको स्थान प्राचीन वस्तु नालाका सिरानमा अथवा उग्रचण्डी भगवती मन्दिरको दाहिने लगनटोल र गंशटोलको बीचमा पर्न आउँछ । यो स्थान उग्रचण्डी नाला गाविस वडा नं. ४ मा पर्दछ । हरेक वर्ष यसै सुरुङ्ग अगाडि नालाको सबैभन्दा ठूलो जात्रा महालक्ष्मीको समापन कार्यक्रम हुन्छ । त्यसबेला महालक्ष्मीको रथका साथै अन्य रथहरु एक आपसमा जुधाएर वर्षभरिको लागि बिदाई हुने अन्तिम भेटको कार्यक्रम हुन्छ । सुरुङ्गको दाँया गंश टोलको ढुङ्गेधारा, बाँया भगवतीको ढुङ्गेधारा र ठीक तल अर्थात मुनि इपाटोलको ढुङ्गेधाराहरु रहेको हुनाले पनि 

सुरुङ्गभित्रको खानेपानी व्यवस्थालाई व्यवस्थित पारेको हो भन्ने अड्कल काट्न यथेष्ट प्रमाण मिल्दछ ।

सुरुङ्गको माथि सतहमा हालसम्म पनि स्पष्ट देख्न सकिने गरी करीब १०० मीटरसम्म पाको ईँटाले उत्तरबाट दक्षिणतिर भिरालो हुने गरी करीब ६० डिग्रीको कोणमा छापेको छ । सुरुङ्गमा घाम सिधै भित्रसम्म प्रवेश होस् भन्ने हेतुले सुरुङ्गको मूल ढोकाको (गेट) ठीक अगाडि कुनै घरहरु निर्माण भएको छैन । बरु त्यहाँ अरु वरपरका ठाउँहरु भन्दा फराकिलो र खुल्ला रहेको पाइन्छ । सुरुङ्गको माथि सुरक्षामा टेवा पु¥याउन अथवा तान्त्रिक शक्तिको दृष्टिकोणले “कालीका” मूर्ति स्थापना गरिएको हालसम्म पनि देख्न सकिन्छ । सुरुङ्गबाट पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिण जुनसुकै स्थानमा जान पनि बाटोको सुविधा देखिन्छ । सुरुङ्गको मूल ढोका दक्षिणाभिमुख रहेकोले सूर्यको प्रकाश भित्रसम्म जानसक्छ । हाल सुरुङ्गलाई ठूलो ढुङ्गाले बन्द गरि राखिएको छ ।

प्राकृतिक वातावरणको दृष्टिकोणले पनि महत्वपूर्ण र स्वच्छ स्थानमा सुरुङ्ग रहेको देखिन्छ । सुरुङ्गको दाहिले पुण्यमाता नदी र बाँया नन्देमाता नदी पर्दछ । त्यस्तै सुरुङ्ग माथि रमणीय जंगल कालिका वन पर्दछ । हाल उक्त वन रहको स्थानमा सिद्धार्थ विश्व विद्यालयको प्रथम भवन सुगन्धकुटी विहार निर्माणाधीन अवस्थामा रहेको छ । धार्मिक दृष्टिकोणले हेर्ने हो भने पनि सो सुरुङ्गको दाँया श्री श्रृष्टिकान्त लोकेश्वर (जुन नेपालका चार प्रसिद्ध करुणामयहरु मध्ये एक) र बाँया उग्रचण्डी भगवती (जुन नेपालका चार प्रसिद्ध भगवतीहरु मध्ये एक) रहेका छन् । सुरुङ्गको सीधै मुनि अशोक चैत्य रहेको छ । सम्भवतः महामञ्जुश्रीले उपत्यका प्रवेश गर्नुभन्दा अगाडि यही सुरुङ्ग (गुफा) मा रातमा बास बसी अर्कोदिन बागेश्वरी डाँडाबाट उपत्यकाको दहलाई दृष्टिगत गरी उक्त दहको पानी खोल्ने योजना बनाएको हुनु पर्दछ । नाला, बनेपा वरपरका मानिसहरुले “ल्हासा पासा ससुद्य” भनी पुजा अर्चना गर्ने चलन आज पनि कायमै छ । ल्हासा पासाको शाब्दिक अर्थ चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्बतको प्रमुख शहर ल्हासाबाट आएको साथी भन्ने बुझिन्छ । मञ्जुश्रीलाई विद्याकी देवीको प्रतीकको रुपमा मानिन्छ । उनै मञ्जुश्रीले उपत्यकाको पानी चोभारको डाँडा खड्गले काटी पानी बाहिर पठाई बस्न योग्य उपत्यका बनाएको कुरा इतिहासमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ ।

समयको परिवर्तनसंगै मान्छेको बस्ती, विचार र सोचाईको प्रगति हुनु स्वभाविकै हो । नेपाल जुनबेला बाइसे, चौबिसे राज्य थिए, त्यसबेला भन्दा पनि अगाडि यो एउटा अस्तित्व बोकेको राज्य थिए होलान् । तिनै राज्यमा बस्ने जनतालाई सुरक्षाको लागि यस्तो भव्य (इलाकुटी गणेशदेखि थाँचो गणेशसम्म) सुरुङ्ग (बङ्कर) निर्माण गरे भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । आज पनि बुढापाकाहरुको भनाईलाई आधार मान्ने हो भने पृथ्वीनारायण शाहले नेपालको एकीकरण गर्ने सिलसिलामा नाला ईलाकालाई आक्रमण गर्दा यहाँका बासिन्दाहरु यही सुरुङ्गमा लुकेका थिए रे ।

जे होस्, सुरुङ्ग जति भिरालो पाखोको भित्र छिपेको छ, त्यत्तिकै यसको धार्मिक, साँस्कृतिक, पर्यटकीय एवं मानव सभ्यताको महत्व पनि लुकेको छ । यद्यपि, भूगर्भवेत्ता, मानवशास्त्री, इतिहासकार र अनुसन्धानदाताहरुले आ–आफ्नै अर्थ लगाउन सक्लान् तथापि सुरुङ्गभित्र अवलोकन गरिसकेपछि विहङ्गम भव्य दृष्यहरुमा कतिको प्रभाव पार्न सक्छ भन्ने कुरा एक पटक सुरुङ्गभित्र पुग्न चासो राख्नु पर्ला जस्तो छ । ठण्डा दिमागले सोचेर साँच्चै भन्ने हो भने नालाको यस गुफालाई धार्मिक र साँस्कृतिक दृष्टिकोणले मात्र नहेरिकन अरु विविध पक्षमा विशेष गरे विदेशी पर्यटकहरुका लागि एउटा आकर्षक स्थलको रुपमा विकास गर्ने हो भने त्यसको लागि स्थानीय समाजसेवी, धर्मावलम्बी तथा गाविस लगायत सम्बन्धित निकायहरुबाट आवश्यक प्रवन्ध मिलाउनु नितान्त आवश्यक देखिन्छ । आवश्यक प्रवन्ध मिलाएको खण्डमा यो क्षेत्रको भविष्य उज्जवल छ । दुःखलाग्दो कुरो यो छ कि आजसम्म पनि कसैको ध्यान यसतर्फ गएको छैन । हाम्रा अनमोल सम्पदाहरु यसरी सधैंभरी माटोमुनि पुरिएर गर्भमा हराउन लागेको छ । यसलाई सबैको सहयोगाट उत्खनन तथा उत्थान गर्नु आवश्यक देखिन्छ ।

साभारः नाला समाज स्मारिका–२०५८

काभ्रे, उग्रचण्डी नालाको ठूलो चौरमा विमानस्थलका लागि स्थानको खोजी

त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा विमानहरुको उच्च चाप हटाउन बैकल्पिक आन्तरिक विमानस्थल आवश्यक भएकोले नयाँ स्थान खोज्ने क्रममा पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयले काभ्रेको तीनवटा स्थानको सम्भाव्यता अध्ययन गरेको थियो । ती स्थानहरुमा पाँचखालस्थित आँपघारी, बनेपाको नागीडाँडा र रायमाझी गाउँ अनुपयुक्त देखिएको पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयले जानकारी दिएको छ । ती स्थानहरु अनुपयुक्त देखिएपछि पुनः अर्को स्थान उग्रचण्डी नालाको ठूलोचौर भन्ने स्थान हेरिएको छ । नागरिक उड्डयन प्राधिकरणले ठूलो चौरको सो स्थानमा करीब १ हजार २ सय ५० मीटर लामो धावन मार्ग बन्न सक्ने देखिएको बताएको छ । दुरी, अनुमानित लागत, जग्गा अधिग्रहण र समतल बनाउनु पर्ने भाग (करीब ३० मीटर) लगायतका काम अघिल्ला तीन स्थानभन्दा कम पर्ने देखिएको छ । मौसम र सहजता दुबै दृष्टिले उपयुक्त देखिएकोले ठूलो चौरलाई नै प्राथमिकतामा राखेर सम्भाव्यता अध्ययन भईरहेको प्राधिकरणका एक उच्च अधिकारीले बताएका छन् । विस्तृत जानकारी सम्भाव्यता अध्ययनको प्रतिवेदन आएपछि मात्र थाहा पाइनेछ । सम्भाव्यता अध्ययनको जिम्मा प्राधिकरणले जोशी एशोशिएट्स कन्सल्ट्यान्टलाई दिएको छ । सो क्षेत्रमा करीब १५ वटा मात्र घरहहरु रहेको छ भने ७० प्रतिशत जग्गा पनि सरकारी रहेको प्राधिकरणले जानकारी दिएको छ । उक्त स्थानमा विमानस्थल बनेमा काभ्रेको भविष्यका साथै उग्रचण्डी नाला वरपरका क्षेत्रको भविष्य पनि सुनिश्चित हुने देखिन्छ । त्यसकारण यस क्षेत्रका बासिन्दाले सो कार्यका लागि आपूmले सक्दो सहयोग र सद्भाव देखाउनु पर्ने जरुरी देखिन्छ । आउँदा दिनहरुमा यसक्षेत्रको भाग्यरेखा नै सो कार्यले कोरिएको होस् ।